Konkrecije ili vještačke kamene kugle?

U posljednje vrijeme pojavila se hipoteza da su “kamene kugle” pronađene u BiH djelo nekih naših (po pretpostavci civilizacijski naprednih) predaka, da predstavljaju neku vrstu energetske mreže i da su stare preko 10 000 godina. Hipotezu je postavio Semir Osmanagić, poznat po hipotezi o piramidama na području BiH i postojanju drevne civilizacije na ovim prostorima. Osmanagić je poznat i po drugim hipotezama (mentalne projekcije, Atlantida, putevi duše, piramida moći, itd.). No krenimo redom.

Šta su konkrecije?

Konkrecija je čvrsta, kompaktna masa materije nastala taloženjem mineralnog cementa unutar prostora između čestica, a može se pronaći u sedimentnim stijenama ili tlu. Konkrecije su najčešće sferoidnog oblika, mada nisu rijetki i nepravilni oblici. Riječ konkrecija izvedena je iz latinskih riječi con u značenju “zajedno” i crescere u značenju “rasti”. Konkrecije nastaju unutar slojeva sedimentnog sloja koji je već depozitovan. One su često nastale u ranoj historiji nastanka sedimenta, prije nego što je ostatak sedimenta očvrsnuo u stijenu. Ovaj konkrecijski cement često čini konkreciju čvršćom i otpornijom na vremenske utjecaje od “domaćinskog” sloja (stratuma).

Konkrecije na plaži Bowling Ball, okrug Mendocino, Kalifornija (wikipedia)

Zapisi koji potiču iz 18. vijeka spominju činjenicu da su konkrecije dugo vremena smatrane geološkim kuriozitetom. Zbog širokog spektra neobičnih oblika, veličina i sastava, konkrecije su smatrane čak i jajima dinosaurusa, životinjskim i biljnim fosilima (zvani pseudofosili), vanzemaljskim ili ljudskim artefaktima i slično.

Porijeklo

Detaljne studije (Mozley i Davis 2005; Chan et al. 2005; Mozley i Burns, 1993 i drugi) objavljene u recenziranim naučnim časopisima su pokazale da su konkrecije formirane nakon potonuća sedimentnog materijala tokom dijageneze. One vrlo često nastaju taloženjem znatne količine cementnog materijala oko jezgra, vrlo često i organskog – poput listova, zuba, dijelova kostura ili fosila. Iz ovog razloga, sakupljači fosila obično razbijaju i otvaraju konkrecije u potrazi za fosilima životinja ili primjercima biljaka. Neke od najneobičnijih jezgara konkrecija bile su čahure, bombe ili geleri iz Drugog svjetskog rata, pronađeni unutar sideritskih konkrecija na obali Engleske.

U zavisnosti od okolinskih uslova, prisutnih u vrijeme njihovog nastanka, konkrecije mogu nastati bilo koncentričnim ili tzv. pervazivnim rastom (eng. pervasive growth). U koncentričnom rastu, konkrecija raste postepenim nastankom slojeva minerala koji se “lijepe” na njenu površinu. Ovim procesom se tokom vremena povećava obim konkrecije. U slučaju pervazivnog rasta, cementacija domaćinskih sedimenata dešava se simultano cijelom zapreminom tijela, tako što se prostor pora sedimenta popunjava taloženim mineralima, što vremenom postaje konkrecija.

Manje konkrecije hematita, nazvane borovnice zbog sličnosti sa tim voćem, pronađene su pomoću rovera Opportunity u krateru Eagle na Marsu.

Mozaik prikazuje sferule, neke i djelimično uklopljene, raspršene preko (manjih) zrna tla na površini Marsa (wikipedia)

Izgled

Postoje konkrecije raznolikih izgleda, veličina, različitih tvrdoća, počevši od objekata koji zahtijevaju povećalo da bi se jasno vidjeli do ogromnih tijela 3 metra prečnika ili više, mase i do nekoliko tona. Tako, naprimjer, zabilježena je ogromna, crvena konkrecija u Nacionalnom parku “Theodore Roosevelt” u Sjevernoj Dakoti, prečnika oko 3 metra. Oblik konkrecije može biti sferični, cjevast, u obliku diska, mjehura sapunice, oblik zrna grožđa i slično. Sferoidne konkrecije veličine 9 metara u promjeru, pronađene su erodirane u sklopu formacije Kasr el-Saga u egipatskoj depresiji Faijum. Konkrecije su po boji vrlo često slične stijenama koji ih okružuju.

Sastav

Konkrecije su obično sastavljene iz karbonatnih minerala poput kalcita, amorfnih ili mikrokristalnih oblika silike poput kremena, oksida ili hidroksida željeza poput hematita i getita i drugih. Također su sastavljene i iz drugih minerala uključujući dolomit, ankerit, siderit, pirit, markasit, barit i gips.

Iako se konkrecije često sastoje iz samo jednog, dominantnog minerala, u njima mogu biti prisutni i drugi minerali u zavisnosti od uslova okoline kada su nastale. Naprimjer, karbonatne konkrecije koje nastaju kao odgovor na redukciju sulfata putem bakterija, često sadrže manji udio pirita. Druge konkrecije, koje su nastale kao rezultat mikrobske redukcije sulfata, sadrže mješavinu kalcita, barita i pirita.

Konkrecije raznih oblika (wikipedia)

Konkrecija u obliku topovske kugle Jameson Land, istočni Grenland (wikipedia)

Konkrecija Kettle Point, Ontario, unakažena grafitom (wikipedia)

Tipovi konkrecija

Septarijanska konkrecija ili septarijanski čvorovi su konkrecije koje sadrže šupljine ili pukotine, nazvane “septarije”. Riječ dolazi od latinske riječi septum – “particija”. Pukotine su varijabilne po obliku i volumenu, kao i stepenu skupljanja (kontrakcije) koje pokazuju. Iako se obično pretpostavlja da su se konkrecije postupno povećavale iznutra prema vani, činjenica da se radijalno orijentirane pukotine sužavaju prema rubovima septarijanskih konkrecija uzima se kao dokaz da je u tim slučajevima periferija bila jača, dok je unutrašnjost bila mekša, vjerojatno zbog gradijenta u količini precipitiranog cementa.
Proces koji je stvorio septariju koja karakterizira ove konkrecije ostaje nejasan. Predloženi su brojni mehanizmi, uključujući dehidraciju jezgre bogate glinom ili organskim materijalom; kontrakciju konkrecijskog središta; ekspanziju plinova nastalih truljenjem organske tvari; krti lom ili skupljanje unutrašnjosti konkrecije bilo potresom ili kompakcijom (Pratt 2001, McBride i sur., 2003). Septarije obično sadrže kristale, često kalcit, koji se nataložio iz cirkulirajućih otopina. Na zidovima otvora u septarijama često se nalaze siderit ili pirit, što dovodi do povećanja crvenkastih i zlatnih nijansi.
Spektakularni primjer septarijanske konkrecije su Moeraki Boulders (Novi Zeland) koji se sastoje od kalcitno-cementiranog blata s septarijanskim žilama kalcita, kvarcom i željeznim dolomitom (Boles i sur., 1985, Thyne i Boles 1989). Stare su preko 60 miliona godina. Vrlo slične konkrecije, koje su oko 3 metra prečnika i nazvane Koutu Boulders, nalaze se na plaži između Koutu i Kauwhare (Hokianga, Novi Zeland). Manje septarijanske konkrecije koje se nalaze u Kimmeridge Clayu nalaze se na liticama uz Wessex Coast (Engleska) su tipičniji primjeri septarijanskih konkrecija (Scotchman 1991).

Moeraki Boulders, New Zealand (wikipedia)

Konkrecije “topovska đulad” (eng. Canonball concretions) su velike sferne konkrecije koje nalikuju na topovsku đulad. One se nalaze npr. duž rijeke Cannonball u okruzima Morton i Sioux u Sjevernoj Dakoti i mogu doseći prečnik od 3 m. Nastale su ranim cementiranjem pijeska i mulja od kalcita. Slične konkrecije “topovska đulad”, koje su čak 4 do 6 m prečnika, povezuju se sa pješčenjačkim strukturama Frontier Formation u sjeveroistočnom Utahi i središnjem Wyomingu. Formirale su se ranim cementiranjem pijeska kalcitom (McBride i sur., 2003). Nešto oštećene i erodirane divovske konkrecije “topovska đulad”, velike i do 6 metara, pojavljuju se u “Rock City” u okrugu Ottawa, Kansas. Već spomenuti Moeraki i Koutu Boulders sa Novog Zelanda su primjeri septarijanske konkrecije, ali su također i konkrecije “topovska đulad”. Velike sferne stijene, koje se nalaze na obali jezera Huron kod Kettle Point, Ontario, lokalno poznate kao “čajluci”, tipične su konkrecije “topovska đulad”.

Moeraki Boulders kod Oamaru, New Zealand (wikipedia)

Rock City, Ottawa, Kansas (wikipedia)

Konkrecije “topovska đulad” su nađene i na sljiedećim lokacijama: Van Mijenfjorden, Spitsbergen; u blizini Haines Junction, Yukon Territory, Kanada; Jameson Land, istočni Grenland; u blizini Mečevića, Ozimića i Zavidovića u Bosni i Hercegovini; na Aljasci na poluotoku Kenai Captain Cook State Park na sjeveru Cook Inlet plaže i na otoku Kodiak sjeveroistočno od Fosilne plaže; brdo Bandeng i Zhanlong blizu grada Gongxi, pokrajina Hunan, Kina.

Moqui kugle, ili “Moki klikeri”, su konkrecije željezo-oksida, koje se mogu naći u izobilju kod Navajo pješčenjaka (Utah). Ove se konkrecije različitih oblika, od kuglica do diskova, dugmadi, šiljaka, cilindričnih oblika i drugih čudnih oblika. Konkrecije se kreću od veličine graška do veličine teniske loptice. Stvoreni su precipitacijom željeza otopljenog u podzemnim vodama.

Moqui “klikeri” iz Navajo pješčenjaka (jugoistočni dio Utaha). Kocka na vrhu ima stranicu dužine 1 cm. (wikipedia)

Od ostalih oblika i tipova tu su: Hiatus konkrecije (na kojima se najčešće nalaze fosili starih organizama), izdužene konkrecije (npr. Kimmeridge Clay, sjeverozapadna Evropa), Kansas pop rocks (npr. Smoky Hill Chalk, Kansas), konkrecije kalcijum-karbonata u obliku diska (npr. Harricana River dolina u Abitibi-Témiscamingue administrativnoj regiji Quebeca, i u Östergötland okrugu, Švedska), itd.

Poznatije prirodne sferne tvorevine (konkrecije) u svijetu su: Klerksdorp sfera, Bowling Ball plaža (Mendocino County, California), Mushroom Rock State Park (Smoky Hills regija Kansasa), Piedra Bola u Meksiku, Saint-André de Rosans (Francuska), konkrecije u Olsany (Češka), Vidce (Češka), Mosty U Jablunkova (Češka), Megonky (Slovačka), Klokocov (Slovačka), Ciezk (Poljska), Mokraya Olkhovka (Volgograd, Rusija), Konkrecije u Valle de la Luna, Argentina, Shangrao (Jiangxi, Kina), Jaizkibel (Španija), Red Desert (Wyoming, SAD), Feleac (Trascau, Rumunija), Pumpkin patch (California, SAD), Lake Erie (New York State), North-Central Arkansas, Kettle Point, Ontario, Jameson Land (East Greenland), Fuerteventura (Kanarska ostrva), Ferron (Utah), Red Rock Coulee reserve (Alberta, Canada), Bullion Creek (North Dakota), Sentinel Butte (North Dakota), Alice Springs (Australia), Haines Junction, (Yukon), Pease Bay (Škotska), Arena Valley (Antarktik), Scotland District (Barbados), Champ Island – Franz Josef Land (Rusija), Atyrau (Kazahstan), itd.

Vještačke kamene kugle

U svijetu su zabilježene i vještački napravljene (od čovjeka) kamene kugle. Takav primjer su kugle koje je pravio Diquís narod (Costa Rica). Ove sfere su napravljene od gabra, vulkanske stijene koja se ne bi prirodno oblikovala u takvom savršenom kuglastom obliku.

Gabro je, inače, magmatska stijena koja se većinom sastoji od bazičnih plagioklasa i monoklinskih piroksena (klinopiroksena), a ima krupnozrnatu strukturu. Gabro je tipična stijena srednjeg stupnja frakcionacije bazaltnih magma pa se najčešće pojavljuje u obliku uslojenih intruzija, ali i debljih diferenciranih silova te manjih intruzija. Najveći dio oceanske kore načinjen je upravo od gabra, proizvedenog bazaltnim magmatizmom na srednjeoceanskim hrptovima.

Kamene sfere iz Kostarike također su namjerno smještene u redove na određenim naseljima i sadrže petroglife. Iako su neki od njih imali masu do 15 tona, pažljiva istraživanja njihove konstrukcije pokazala su da su umjetni (čovjek ih je napravio).

Jedna od kamenih sfera Diquís narod u Nacionalnom muzeju (Costa Rica)

Konkrecije u BiH

U BiH je pronađen veći broj konkrecija koje su mještani lokalno nazvali kamene kugle. Već na prvi pogled se vidi da to nisu nikakve vještačke tvorevine već prirodna konkrecija kao i na mnogim drugim mjestima širom svijeta (usporediti sa slikama konkrecija prikazanih ranije u tekstu).

Suad Keserović iz mjesta Podubravlje se brine o najvećoj “kamenoj kugli” u Evropi. S obzirom da se kugla nalazi u njegovoj parceli, dane provodi uređivajući teren oko kugle koja je već postala turistička atrakcija u Zavidovićima. (klix.ba)

Konkrecije u BiH su nađene na slijedećim lokacijama: u selu Trn i Slatina, nedaleko od Banja Luke, u selu Teočak (8 komada), u blizini Vareša u srednjoj Bosni u selu Ponikve (izdužena konkrecija od 4 tone), dvadesetak kilometara od Kaknja u srednjoj Bosni u selu Zlokuće nalazi se nekoliko konkrecija, u selu Jablanica i kod tunela u brdu Cikota kod Maglaja, u Sanskom Mostu, Srebreniku, Žepču, Varešu, Kladnju, Zenici, Konjicu, Mostaru, Olovu, Starom Majdanu, Zavidovićima, Gračanici.
Na području općine Zavidovići do danas je pronađeno oko 60 kamenih kugli koje se nalaze na 11 različitih lokacija. Najviše ih je (oko 20 kugli), pronađeno u selu Grab, udaljenom 2 km od Zavidovića. Kamene kugle koje se mogu vidjeti u Dubokom potoku, prema kazivanju starijih mještana, pojavile su se nakon velike oluje 1936. godine. Tada je potočić koji teče tim krajem nabujao, a voda napravila manji klanac na čijem dnu su se pojavile kamene kugle različitih veličina, od 0,5 do 1,6 m u promjeru. Neke od kugli prenesene su u privatna dvorišta kao ukrasi, a dio ih je oštećen ili uništen uslijed djelovanja prirodnih sila. Danas se tu nalazi 15-ak neoštećenih kamenih kugli i još 20-ak polovica. U općini Zavidovići nalazi se još nekoliko lokacija gdje su pronađene kamene kugle. Na žalost, veliki broj je oštećen, najviše iz znatiželje stanovnika zbog raznih priča koje su kružile, a jedna od njih je bila da se u tim kuglama nalazilo skriveno blago. Također su se s koljena na koljeno prenosile priče da se radi o kamenim svatovima (slična legenda veže se i za kamene stećke u BiH), koji su se okamenili kada su se sudarili. Legenda je vezana za kamene kugle u Zavidovićima vjerojatno zato jer su neke pronađene među stećcima. U općini Zavidovići još uvijek se na 3 mjesta mogu vidjeti kamene kugle među stećcima; u naselju Mramorje koje je i dobilo ime po kamenu mramoru, zatim Davulije, uzvišenju iznad naselja Grab i naselju Beše gdje se nalaze najočuvaniji kameni stećci. Ne zna se zašto su teške kamene kugle prenošene do ovih nadgrobnih spomenika koji se redom nalaze na uzvišenjima.

Zaključak

Zasada nema konkretnih dokaza da su, za razliku od kostarikanskih vještačkih kamenih kugli, konkrecije iz Bosne i Hercegovine tvorevina neke nepoznate, drevne civilizacije. To su najvjerovatnije prirodne konkrecije stare milione godina. To, naravno, ne umanjuje njihovu vrijednost. Naprotiv, uči nas o ljepoti koju može iznjedriti sama priroda.

Literatura

	turkovicgoran on AI serijal: naiva
	Nedim Catovic on AI serijal: kućice na drvetu
	Aida Jašarević on AI serijal: naiva
	Goran on Mliječni put na Jelašinom boru
	Emina on Noć na Visočici

Share this:

Like this:

Leave a Reply Cancel reply